.jpg.jpg)
Bài và ảnh: PGS.TS. Nguyễn Lân Cường
Theo giấy phép số 342 do ông Nguyễn Đức Hoà - Phó Giám Đốc Sở VHTTDL Hà Nội ký, đã quyết định để Hội Khảo cổ học phối hợp với Ban Quản lý Di tích Danh thắng Hà Nội tiến hành khai quật khẩn cấp mộ cụ Nguyễn Kiều, nhằm giải phóng mặt bằng để Ban QLDA xây dựng hạ tầng kỹ thuật xung quanh Hồ Tây, tiến hành thi công công trình phục vụ dân sinh. Chúng tôi vinh dự được nhận trách nhiệm chủ trì cuộc khai quật.
- Cụ Nguyễn Kiều còn có hiệu là Hạo Hiên, cụ sinh ngày 27/2/1695 và mất ngày 16/6/1752 tại làng Phú Xá, huyện Từ Liêm, nay thuộc ngoại thành Hà Nội. Thuở nhỏ cụ nổi tiếng hay chữ, có tài văn chương. Khoa Ất Mùi (1715), đời Vua Lê Dụ Tông, cụ đỗ Tiến sĩ, được bổ làm quan, dần lên đến chức Đô ngự sử, tước bá.
- Sau khi goá vợ, khoảng năm 1742, cụ lấy nữ sĩ Đoàn Thị Điểm làm vợ kế. Cũng năm ấy, cụ được cử làm Chánh sứ cùng Nguyễn Tông Quai làm Phó sứ, dẫn đoàn sang nhà Thanh (Trung Quốc).
- Năm 1745, cụ dẫn đoàn về nước. Năm 1748, cụ được bổ chức Đốc đồng trấn Nghệ An. Trên đường theo chồng đi nhậm chức, cụ bà Đoàn Thị Điểm bị bệnh nặng, rồi qua đời vào mùa thu năm ấy.
- Cụ có tác phẩm Hạo hiên thi tập: gồm những bài thơ đề vịnh (danh thắng, núi sông, đền miếu…) và xướng hoạ với Nguyễn Tông Quai trên đường đi sứ sang Trung Quốc (1742 - 1745).
- Về bài văn tế của cụ, một số nhà nghiên cứu cho rằng trong văn học Việt từ thế kỷ 10 đến thế kỷ 17 gần như không có những bài thơ mang tính chất riêng tư. Mãi đến năm 1748, mới có bài thơ khóc vợ đầu tiên của cụ Nguyễn Kiều.
Ngày 24 tháng 7 cuộc khai quật bắt đầu, chúng tôi mở hố khai quật 30m2 và tiến hành phá nấm mộ có gạch xây bao xung quanh mà theo tấm bia to đặt trên mộ ghi năm 1931. Mộ nằm theo hướng bắc lệch đông 48º. Nằm sát ngay vách tây của hố khai quật, cách hàng gạch dưới cùng của nấm mộ 1m81, phát hiện được một chiếc bát úp trên một bình gốm nhỏ. Dựa vào kiểu dáng trang trí hoa văn và kích thước chúng tôi cho rằng 2 hiện vật này có niên đại rất muộn: cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.
Từ trắc diện cắt dọc, qua màu sắc của đất, chúng tôi phát hiện ra nấm mộ được cải táng ban đầu khá nhỏ, nằm lọt trong nấm mộ lớn. Có khả năng tấm bia nhỏ (bằng đá trắng, chữ đã bị mờ hết) là của nấm mộ nhỏ này. Từ lớp gạch cuối cùng của nấm mộ lớn xây năm 1931, đào sâu xuống 25cm, chúng tôi phát hiện tại khu vực giữa mộ dấu vết của huyệt mộ sắc cạnh và cân đối. Màu sắc phân biệt rất rõ ràng. Dài huyệt 1m12; rộng 0m49. Trong huyệt lấp đầy cát. Xuống sâu hơn một chút gặp tiểu bằng gỗ hình chữ nhật nằm cân đối giữa huyệt. Chiều dài của tiểu 0m80; rộng 0m25. Chiều 26/7 chúng tôi phát hiện ra dấu vết của xương cẳng tay có lẽ là xương cẳng tay bên trái. Xương rất mủn nát. Nhưng ngay chính lúc đó cũng phát hiện ra nhiều con mối ở vùng giữa của tiểu. Tấm bia lớn, mấy chữ ở phần đáy bia bị mờ nên chưa thể đọc được là chữ gì.
Sáng ngày 27/7 anh Nguyễn Quang Hà - cán bộ Trung tâm Bảo tồn di tích thành cổ Cổ Loa đã mang giấy bản lên để dập bia. Thật vui mừng khi anh cho biết dòng cuối đã dịch được đó là: “Hạo Hiên tiên sinh chi mộ chí”. Cũng trong ngày 27/7 chúng tôi phát hiện được dấu tích xương của ngành hàm dưới bên phải và vòm của đỉnh sọ cụ Nguyễn Kiều. Thế là không thể nghi ngờ gì nữa. Đôi chỗ trong tiểu gỗ phát hiện thấy những vẩy sơn màu đỏ vàng. Có khả năng đây là dấu tích của vết sơn son tiểu gỗ cụ Nguyễn Kiều.
Sát góc phải ở phía dưới chân của ngôi mộ cụ Nguyễn Kiều có một ngôi mộ khác. Ngôi mộ này chôn sâu hơn, cũng thấy có vết xương và theo vết cắt mộ, chúng tôi cho rằng ngôi mộ này còn có niên đại sớm hơn ngôi mộ của cụ Nguyễn Kiều. Nhưng điều quan trọng là nằm ngoài phạm vi của nấm mộ được xây dựng năm 1931. Về ngôi mộ này, ngày 28/7/2011 chúng tôi đã cho vào một cái tiểu sành để chuyển về nghĩa trang của thôn.
Buổi chiều ngày 27/7 đoàn chúng tôi họp bàn để tháo gỡ một khó khăn. Mặc dầu ngay ngày 27/7 Ban QLDA đã mua về một chiếc tiểu sành có kích thước lớn nhất. Nhưng vì xương quá mủn nát, nếu dỡ xương ra rồi cho vào tiểu thì chắc chắn sẽ bị vỡ vụn. Phải giữ lại nguyên khối đất trong đó có giữ hài cốt của cụ Nguyễn Kiều, không dỡ lẻ tẻ từng phần xương. Nhưng áng chừng khối đất lại vượt quá kích thước của tiểu sành. Đoàn khai quật đã nhất trí với dòng họ và Ban QLDA là thửa ngay một tiểu mới bằng gỗ. Toàn bộ khối đất và xương trong tiểu cũ được đưa vào trong tiểu mới bằng gỗ này. Tiểu lại đặt trong một quách bằng gỗ vàng tâm có trang trí bên ngoài. Phía trên tiểu gỗ phủ vải đỏ. Ngày hôm sau, cán bộ khảo cổ đã cắt phần đất còn giữ di hài của cụ Nguyễn Kiều đặt trên một tấm ván cùng kích cỡ. 19h30 này 28/7 khi tiểu và quách được chở đến hố khai quật, mọi công việc dòng họ và chúng tôi đã hoàn tất một cách tốt đẹp theo đúng lộ trình.
Thế là sau gần 260 năm, sáng 29 tháng 7 tại cụm 7, thôn Phú Xá, phường Phú Thượng, quân Tây Hồ, vợ chồng nữ sĩ Đoàn Thị Điểm lại được “đoàn tụ” trong buổi lễ hợp táng. Ngay từ mờ sáng, đội kèn trống, và đội tế cùng hàng trăm bà con trong thôn với những bộ trang phục lễ hội đẹp nhất đã tề tựu đông đủ để đưa cụ Nguyễn Kiều về nơi an nghỉ cuối cùng. Từ trong sâu thẳm lòng mình tôi như thấy hai cụ mỉm cười mãn nguyện.
Chắc không sai, vì ai trong chúng ta cũng thật xúc động khi đọc bài văn tế của cụ viết về vợ mình - Nữ sĩ Đoàn Thị Điểm:
“… Đào chưa tươi đã khô
Quế đang thơm đã rũ
Rừng sâu bể rộng nàng hỡi đi đâu
Ngọc nát châu chìm lòng tôi quặn nhớ…”
Tôi hy vọng từ nay chính quyền địa phương, bà con trong dòng họ và nhân dân thôn Phú Xá, sẽ thay mặt nhân dân cả nước chăm lo cho phần mộ 2 cụ - Hai vị Thi nhân đã để lại những dấu son làm rạng rỡ nền văn học nước nhà.